1477

Байланыс орталығы

Жұмыс күндері, сағат 09:00-ден 18:30-ға дейін

Депозиттік ұйымдардың талдау шоттары

I. Талдау негізі, тұжырымдамалар, айқындамалар және жіктеу

Талдау негізі

Монетарлық шолу Ұлттық Банктің, коммерциялық банктердің (Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша олар екінші деңгейдегі банктер деп аталады) баланстық деректері негізінде ай сайын жасалады. ХВҚ-ның ақша-несие және қаржы статистикасы бойынша Басшылығының (MMFS) аналитикалық құрылымына сәйкес монетарлық шолуда 2003 жылғы желтоқсаннан 2005 жылғы желтоқсанға дейін кредиттік серіктестіктердің шоттары есепке алынды. 2006ж. қаңтардан бастап кредиттік серіктестіктердің шоттары монетарлық  шолуда есепке алынған жоқ, себебі Қазақстан Республикасының заңдарына лицензиялау және шоғырландырылған қадағалау мәселелері бойынша енгізілген өзгерістерге байланысты кредиттік серіктестіктерге қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың өкілеттігі таралмайды. Мынадай негізгі агрегаттар пайдаланылады:

  • Айналыстағы қолма-қол ақшадан М0, шағын ақша массасынан М1, үлкен ақша массасынан М2  және ақша массасынан  М3 тұратын ақша агрегаттары. 
  • Ішкі кредит секторлар бойынша бөлшектеу, яғни: орталық Үкіметке қойылатын таза талаптар,  жергілікті және аймақтық  басқару органдарына  қойылатын талаптар (жалпы Үкімет бойынша деректер 2001 жылғы желтоқсанға дейін ұсынылған), банктік емес қаржылық ұйымдарға қойылатын талаптар,  мемлекеттік және мемлекеттік емес қаржылық  емес ұйымдарға қойылатын талаптар (тұтастай алғанда қаржылық емес ұйымдар бойынша деректер 2001 жылғы желтоқсанға дейін ұсынылады), коммерциялық емес ұйымдарға, үй шаруашылығына қызмет көрсететіндерге қойылатын талаптар, үй шаруашылығына қойылатын талаптар бойынша. Орталық  Үкіметке қойылатын таза  талаптар ашып көрсетіледі, яғни орталық Үкіметке қойылатын жалпы талаптар (құралдар бойынша бөлгенде: кредиттер, бағалы қағаздар және алуға арналған басқа шоттар) және үкімет алдындағы жалпы міндеттемелер (құралдар бойынша бөлгенде: кредиттер, бағалы қағаздар және төлеуге арналған басқа шоттар). Экономиканың басқа секторларына қойылатын талаптар да құралдар бойынша нақтыланған.
  • Депозиттік ұйымдардың таза шетел активтері резидент еместерге қойылатын жалпы талаптар бойынша еркін айырбасталатын валютада (құралдар бойынша  нақтыланған),  резидент еместердің алдындағы  жалпы міндеттемелер бойынша еркін айырбасталатын валютада (құралдар бойынша  нақтыланған) және басқа шетел активтеріне  айырбасталатын валютада (жалпы талаптар мен міндеттемелер бойынша бөлу)  берілген.
  • Басқа да таза ішкі активтер – басқа да қаржылық активтер,  қаржылық емес активтер, басқа да міндеттемелер және капитал шоттары бойынша бөлу.

Жіктеу

АКҚСН (ақша-кредит және қаржы статистикасына нұсқаулық) талаптарына сәйкес, Қазақстан Республикасындағы ақша-кредит саясаты резиденттерге және резидент еместерге қатысты банктердің талаптары мен міндеттері арасындағы айырманы жүргізеді.   Қазақстан аумағында жұмыс істейтін «резидент-резидент еместер»  айқындамасы Төлем балансы жөніндегі нұсқаулықта  (1993 жылғы 5-басылым) жарияланған айқындамаға сәйкес келмейді.  Негізгі ерекшелік экономикалық мүдденің орталығына қатысты. Төлем балансы жөніндегі нұсқаулықта  институтционалдық бірлік   осы елде ірі масштабта шаруашылық қызметін және экономикалық операцияларды жүзеге асырған және жүзеге асыруды ниет ететін қандай да бір елдегі экономикалық мүдденің орталығы болады деп есептейді (жеке тұлғалар кемінде бір жыл) .

ҚР-ның  «Валюталық реттеу туралы» 1996 жылғы 24 желтоқсандағы  Заңына сәйкес резиденттер  Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын тұрғылықты жері бар, оның ішінде шет елде уақытша жүрген  немесе Қазақстан Республикасының  мемлекеттік қызметінде  және оның шегінен тыс  жерлерде жүрген жеке тұлғалар, сондай-ақ  Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құрылған, Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан жері бар барлық заңды тұлғалар, сондай-ақ олардың Қазақстан Республикасында  және оның шегінен тыс жерлерде орналасқан жері бар филиалдары мен өкілдіктері болып табылады. Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі   ҚР-ның дипломатиялық, сауда және өзге де өкілдіктері.

Резидент еместер   «резиденттер»  ұғымында аталмаған барлық заңды тұлғалар, олардың өкілдіктері мен филиалдары, сондай-ақ жеке тұлғалар.

Экономиканың басқа секторларымен жүргізілетін операциялар  коммерциялық банктердің (екінші деңгейдегі банктер) және кредиттік серіктестердің  АКҚСН-ға  сәйкес  өзара баланстаушы секторлар бойынша резиденттер (ішкі экономикалық субъектілер) алдындағы талаптары мен міндеттемелері ретінде топталады: орталық (ұлттық) банк, банктік емес қаржылық ұйымдар, мемлекеттік қаржылық емес ұйымдар,  мемлекеттік емес қаржылық   емес ұйымдар, орталық үкімет, аймақтық  және жергілікті басқару органдары, коммерциялық емес ұйымдар,  үй шаруашылығына қызмет көрсететіндер, үй шаруашылығы.  ҚҰБ-нің шолуында кейбір талаптар секторлар бойынша толық жіктелмеген («Статистикалық бюллетеньде»  осы талаптар «экономиканың басқа да секторлары» бабы бойынша көрсетілген). Бұдан басқа, ҚРҰҚ  (Қазақстан Республикасының  Ұлттық қоры) міндеттемелері экономиканың қандай да бір секторы бойынша жіктелмеген.

Ақша-кредит агрегаттарын айқындау

М0  депозиттік  ұйымдардан тыс қолма-қол ақша ретінде айқындалады ( ҚҰБ-нің,  банктердің кассаларында сақталатын қолма-қол ақшаны алып тастағанда, айналыстағы ұлттық валютаның банкноталары мен монеталары);  М1 шағын ақша массасы М0 плюс  банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың ұлттық валютада  аударатын  депозиттері ретінде айқындалады; М2 үлкен ақша массасына М1 плюс банктік емес  заңды тұлғалар мен халықтың шетел  валютада  аударатын  депозиттері кіреді. М3  ақша массасына М2  плюс банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың  шетел валютасындағы басқа депозиттері кіреді.

ІІ. Деректерді  қамту

Институциалдық  қамту

Осы ақша-кредиттік шолу  ҚҰБ-нің және коммерциялық банктердің баланстарына негізделеді.  ҚҰБ-нің және коммерциялық банктердің баланстық есептері  Қазақстанда орналасқан бас офистері мен филиалдарының шоттарынан тұрады. Сонымен қоса,  ҚР «Валюталық реттеу туралы» Заңында  көзделген резиденттік  заңнамалық айқындамаға сәйкес Қазақстаннан тыс орналасқан филиалдарының шоттары да коммерциялық банктердің  баланстық есептеріне кіреді. АКҚСН-қа және Төлем балансы жөніндегі нұсқаулықтың (ТБН5) бесінші басылымына сәйкес резиденттіктің экономикалық белгілерін көрсетудегі бұл жүйесіздіктің арқасында  қазіргі уақытта  коммерциялық банктің шетелдік филиалының операциялары ақша-кредит саласының шоттарында қате есептеуде. Орталық банктің шолуы ҚҰБ-нің  Астанадағы бас офисінің, 17 облыстық филиалдарының шоғырландырылған шоттарын және ҚҰБ-ның шоғырландырылған балансынада есепке алынатын басқа 11 еншілес кәсіпорындарын қамтиды.

Тарату процесіндегі банктердің шоттары депозиттік ұйымдардың талдау шоттарына кірмейді.

III. Бухгалтерлік  есеп ережесі

Бухгалтерлік есеп практикасы

Ұлттық Банкте қаржылық активтер әділ құн бойынша, яғни нақты шығындар бойынша бағаланады. Бағала қағаздар әділ құн бойынша көрсетіледі және сату/өтеу күніне кем дегенде айына бір рет қайта бағаланады. Бағалы қағаздардың құндық бағасы  күнтізбелік айдың соңғы жұмыс күнінде және/немесебағалы қағаздарды сату күнінен кейінгі күні қаржы нарығындағы сауда-саттықты жабу сәтінде белгіленген баға белгілеуге (бағаларға) сәйкес жүргізіледі. Бағалы қағаздарды есепке алу автоматтандырылған сәттен бастап бағалы қағаздардың құнын қайта бағалау күн сайын жүргізіледі. Қазақстан қор биржасы бағалы қағаздар бойынша ресми бағалауды (бағаны) Қазақстандағы айналыс үшін шығарылған ұлттық валютада белгілеген күннен бастап осы бағалы қағаздар құнын қайта бағалау күнтізбелік айдың соңғы жұмыс күнінде немесе осы бағалы қағаздардың сауда-саттығының соңғы күнінде және осы бағалы қағаздарды сату күні ішкі қор биржасында сауда-саттықты жабу сәтінде белгіленген баға белгілеулер (бағалар) бойынша жүргізіледі.

Капиталға инвестицияларды жүзеге асыру мақсатында сатып алынған бағалы қағаздар  сатып алу бағасы бойынша есепке алынады. Иеленудің барлық кезеңі ішінде осындай санаттағы бағалы қағаздардың құны теріс меншікті капиталы бар ұйымдарды қоспағанда, қайта бағаланбайды.

Арнайы және жалпы резервтерді (провизияларды) қалыптастыру және пайдалануға қатысты. Қаржы жылының соңында немесе қорытынды айналымдар кезеңінде  Ұлттық Банктің шығыстары есебінен Ұлттық Банктің күмәнды банктік және банктік емес активтері мен ықтимал шығындарына банктік және банктік емес активтерді жылдық түгендеу нәтижелері туралы Ұлттық Банктің тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясының шешімі негізінде  арнайы резервтер (провизиялар) құрылады, ал есептік кезеңдегі Ұлттық Банктің бөлінбеген таза кірісі есебінен – жалпы резервтер (провизиялар) құрылады.

Коммерциялық банктердегі бағалы қағаздар үш санат бойынша есепке алынады:

1)   саудаға арналған бағалы қағаздар;
2)   сату үшін қолда бар бағалы қағаздар;
3)   өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар.

Бағалы қағаздардың алғашқы екі санаты әділ құн бойынша есепке алынады. Ұлттық және шетел валютасындағы осы бағалы қағаздар банктік есепке алу саясатына байланысты  (күн сайын, апта сайын, ай сайын және/немесе сату/өтеу сәтінде)  сыртқы немесе ішкі қаржы нарығында белгіленген баға белгілеуге (бағаларға) сәйкес  қайта бағалау арқылы әділ (нарықтық) құн бойынша есепке алынады.

Ұлттық және шетел валютасындағы осы бағалы қағаздардың үшінші санаты пайыздың тиімді  ставкасын пайдалану арқылы амортизацияланған шығындар бойынша есепке алынады. Осындай бағалы қағаздарды қайта бағалау жүргізілмейді.

Қауымдасқан компаниялардың капиталына инвестиция инвестицияларды  банк таңдаған есепке алу әдісіне байланысты есепке алынады:

  • үлестік қатысу бойынша есепке алу, инвестициялар бастапқыда өзіндік құн бойынша есептеледі, сосын инвестициялар объектісінің таза активтеріндегі инвестордың үлесін сатып алғаннан кейін болған өзгеріспен түзетіледі;
  • өзіндік құны бойынша есепке алу, инвестициялар бастапқыда өзіндік құн бойынша танылады. Инвестициялардан түскен кірістер мен шығыстар туралы есепте сатып алу күнінен кейін пайда болатын инвеситициялар объектісінің  жинақталған таза пайдасынан қандай инвестор қанша дивиденд алатыны көрсетіледі.

Еншілес компаниялардың капиталына инвестициялар банктің таңдаған әдісіне байланысты:

  • нақты өзіндік құны бойынша;
  • қатысу үлесіне сәйкес;
  • немесе жоғарыда атап көрсетілгендей, сату үшін қолда бар қаржы активтері ретінде  есепке алынады.

Шетел валютасында көрсетілген баптар ұлттық валютаға  теңгенің нарықтық айырбас бағамын пайдалана отырып айырбасталады.

IV. Деректер базасының сипаттамасы

Орталық банк үшін деректердің көзі және басқа депозиттік ұйымдар үшін деректер көзі.

ҚҰБ-нің және ЕДБ-дің монетарлық шолуы олардың ай сайынғы есептерінің негізінде құрастырылады. Комерциялық банктер ай сайын ҚҰБ-ге баланстық есептерді және статистикалық есеп берудің нысандарын ұсынады. ҚҰБ-нің және ЕДБ-дің баланстық шоттары резиденттік белгілері бойынша сыртқы және ішкі активтер/міндеттемелер болып топталады. Ішкі активтер/міндеттемелер экономика секторлары бойынша топталады.

ҚРҰҚ-на тиесілі бағалы қағаздар ҚҰБ-нің бухгалтерлік баланстық есебіне кірмейді, бірақ ҚҰБ-нің шолуындағы айқындықты қамтамасыз ету үшін  ТІА бабы бойынша міндеттемелер бөлігінде балансталатын өткізбе арқылы ТІА-ге жеке жолмен енгізіледі.

V. Есеп жасау практикасы

Бағалау/таңдау

Банктер өзінің жан-жақты  баланстық есептерін  электронды түрде ұсынады, содан кейін ҚҰБ-нің «Статистика» («Статистика» ААЖ) автоматтандырылған ақпарат жүйесіне енгізіледі.

Банктер ұсынған жан-жақты  баланстық есептердің  деректері  кредиттер мен депозиттер бойынша қосымша ақпаратпен бірге автоматтандырылған тоғыспалы салыстырып тексеруге жатады. «Статистика» жүйесі банктер ұсынған деректер арасындағы қандай да бір сәйкессіздіктерді көрсете отырып, қате туралы есепті автоматты түрде енгізеді.

Жан-жақты баланстық есептердің деректері  екінші деңгейдегі банктер баланстарының деректерімен салыстырып тексеріледі.  Ұлттық Банк жан-жақты баланстар бойынша деректерді қабылдайды және  депозиттік ұйымдардың монетарлық шолуын және ақша агрегаттарының  есебін  жасау үшін  шоттарды топтастырады.

Жыл соңына деректер екі рет ұсынылады. Желтоқсанның соңына түпкілікті деректер (қорытынды айналымдарды ескере отырып) жылдың соңындағы аудит ережелері белгілеген деректерге байланысты кейін жасалады. Желтоқсанның аяғына алдын ала деректер  желтоқсан айының соңына түпкілікті деректер дайын болғанға дейін депозиттік ұйымдардың шолуын жасау үшін пайдаланылады. ҚҰБ-нің, ЕДБ-дің монетарлық шолуын жасау үшін негіз олардың ай сайынғы жан-жақты баланстары болып табылады.

Жоғарыға