I. Әдістемелік негіз, түсініктер, анықтамалар және жіктемелер

• Әдістемелік негіз: Төлем балансының статистикасының әдіснамалық және тұжырымдамалық негізі - «Халықаралық валюта қорының төлем балансы және халықаралық инвестиция позициясы» жөніндегі Нұсқаулығының (ТБН6) алтыншы басылымы.
• Анықтама: Қазақстан Республикасының Төлем балансы - бұл белгілі бір уақыт аралығында резиденттер мен бейрезиденттер арасындағы экономикалық операцияларды қорытындылайтын статистикалық есеп.

Институционалды бөлімше, егер Қазақстан Республикасының экономикалық аумағы оның экономикалық мүдделерінің орталығы болса, Қазақстан Республикасының резиденті болып табылады. Экономикалық операция дегеніміз - екі институционалдық бірліктің өзара келісімі бойынша жүзеге асырылатын және экономикалық құндылықтардың алмасуымен немесе трансфертімен жүретін өзара әрекеті.

• Жіктеу жүйесі: төлем балансында операциялар үш шотқа топтастырылған: ағымдағы шот, капиталмен операциялар шоты және қаржылық шот.

Ағымдағы шотқа мыналар кіреді:
- тауарлар (экспорт және импорт);
- қызметтер (экспорт және импорт);
- бастапқы кіріс: жалақы, инвестициялық табыс, басқа да бастапқы кірістер (алуға және төлеуге жататын);
- қайталама табыс (алынатын және төленетін).

Капиталмен операциялар шотына мыналар кіреді:
- өндірілмеген қаржылық емес активтер (сатып алу және шығару);
- күрделі трансферттер (алынатын және төленетін).

Қаржы шоты резиденттер мен бейрезиденттер арасындағы қаржылық активтермен және міндеттемелермен операцияларды есепке алады. Қаржылық есептің стандартты компоненттері келесідей жіктеледі:

– функционалдық санаттар бойынша - тікелей инвестициялар, портфельдік инвестициялар, қаржылық туынды құралдар және қызметкерлерге арналған акциялар, басқа инвестициялар, резервтік активтер;

– қаржы құралдары бойынша - үлестік қатысу құралдары және инвестициялық қорлардың акциялары, қарыз құралдары (ақша қаражаттары мен депозиттер, қарыздық бағалы қағаздар, қарыздар мен қарыздар, сақтандыру, зейнеткерлікке шығару және кепілдендірудің стандартты бағдарламалары, арнайы қарыз алу құқығы, сауда несиелері мен аванстары, басқа талаптар / міндеттемелер);

– институционалдық сектор бойынша - орталық банк, банктер, үкімет, басқа екі секторға бөлінетін басқа секторлар - басқа қаржы институттары және қаржылық емес ұйымдар, үй шаруашылығына қызмет көрсететін үй шаруашылықтары және коммерциялық емес ұйымдар (КЕҮШҰ);

– өтеу мерзімі бойынша (қарыз құралдары үшін) - қысқа мерзімді (бастапқы өтеу мерзімі бір жыл немесе одан аз) және ұзақ мерзімді (бастапқы өтеу мерзімі бір жылдан асатын).

Ағымдағы шоттың сальдосының мәні Қазақстан Республикасының экономикасындағы жинақ пен инвестиция арасындағы айырмашылықты көрсетеді. Ағымдағы және капиталдық шоттардағы қалдықтар бүкіл әлемге қатысты Қазақстан Республикасы экономикасының таза несие беруін немесе таза қарыз алуларын білдіреді және қаржылық есептің сомасына концептуалды түрде тең. Тәжірибеде олардың арасындағы айырмашылық статистикалық сәйкессіздік болып табылады және «Таза қателіктер мен олқылықтар» мақаласында көрсетіледі.

II. Мәліметтерді қамту

• Статистикалық қамту: Төлем балансының статистикасы барлық резиденттік институционалдық бөлімшелердің бейрезиденттермен жүргізген барлық экономикалық операцияларын қамтиды. Қазақстан Республикасының аумағында құрылған шетелдік компаниялардың филиалдары резиденттер санатына жатқызылады. Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан халықаралық ұйымдар, олардың қызмет ету мерзіміне қарамастан, резидент еместер қатарына жатқызылады.
• Географиялық қамту: Қазақстан Республикасының экономикалық аумағы экстерриториялық деп саналатын шетел мемлекеттерінің елшіліктерін, консулдықтарын және басқа да ресми органдарын қоспағанда, Қазақстан Республикасының экономикалық аумағы оның мемлекеттік шекарадағы географиялық аумағымен сәйкес келеді. Шет елдердегі елшіліктер, консулдықтар, әскери базалар және басқа да Қазақстан Республикасы Үкіметінің ресми органдары Қазақстан Республикасының экономикалық аумағына жатады.

III. Есептеу принциптері

• Құндық бағалау: төлем балансының операциялары нарықтық бағамен бағаланады. Тауарлардың экспорты мен импорты FOB бағалары бойынша белгіленеді; монетарлық алтын алдыңғы есеп беру күніндегі таңертеңгі түзетуді қолданумен Лондон құймалар нарығы қауымдастығының (LBMA) есебімен есепке алынады.

Төлем балансының деректері АҚШ долларында құрылады. Басқа валютада жүргізілген операциялар осы операциялар күнінде белгіленген бағам бойынша АҚШ долларына аударылады. Мәмілелер жасалған күндер туралы ақпарат болмаған жағдайда валютаның орташа тоқсандық бағамы қолданылады.

• Есептеу негіздері: төлем балансының статистикасында операциялар есептеу әдісі бойынша есепке алынады. Бұл дегеніміз, ағындар экономикалық құнды құру, өзгерту, айырбастау, беру немесе жою кезінде көрініс табады.

Ағымдағы шот және капитал шоты операцияларды жалпы негізде есепке алынады. Тауарлар мен қызметтердің экспорты, алынуға жататын негізгі және қайталама кірістер, алынуға жататын капитал трансферттері және өндірілмеген қаржылық емес активтердің шығарылуы несие, тауарлар мен қызметтердің импорты, төленуге жататын негізгі және қайталама кірістер, төленуге жататын капиталдық аударымдар және басқа емес активтерді сатып алу ретінде есепке алынады, өндірілген қаржылық емес активтер дебет ретінде көрсетіледі.

Қаржылық шотта активтер мен міндеттемелердегі операциялар таза негізде есепке алынады, онда барлық дебеттік жазбалар активтердің бір түріне немесе міндеттемелердің бір түріне кредиттік жазбалармен теңестіріледі.

IV. Ақпараттың негізгі көздері

• Тауарлар: Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттермен өзара сауда туралы Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросының мәліметтері, республика Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің мәліметтері Қазақстанның үшінші елдермен жүргізілетін кедендік статистикасы, ҚР Ұлттық Банкінің есепке алынбаған сыртқы сауда операциялары бойынша жеке есептеулері («бақал» сауда) және CIF бағасындағы импортты FOB бағасындағы импортқа айырбастау, сондай-ақ басқа операциялар төлем балансының әдістемесі (порттардағы тауарлар, өңдеуге арналған тауарлар, басқа да түзетулер).
• Қызметтер: Банктердің, басқа қаржылық және қаржылық емес ұйымдардың, оның ішінде шетелдік компаниялар мен мемлекеттік мекемелердің филиалдарының статистикалық және әкімшілік есептері, жеке тұлғалардың әкімшілік есептері, Қазақстан Ұлттық Банкінің өзіндік бағалары ақпарат көздері болып табылады.
• Бастапқы кіріс: «Еңбек төлемі» бабы үшін ақпарат көздері банктердің, басқа қаржылық және қаржылық емес ұйымдардың, оның ішінде шетелдік компаниялар мен мемлекеттік мекемелердің филиалдарының статистикалық және әкімшілік есептері, Қазақстан Ұлттық Банкінің өзіндік бағалары болып табылады.
  «Инвестициялық кірістер» бабы үшін ақпарат көздері банктердің, басқа қаржылық және қаржылық емес ұйымдардың, оның ішінде шетелдік компаниялар мен мемлекеттік органдардың филиалдарының статистикалық және әкімшілік есептері, жеке тұлғалардың әкімшілік есептері болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі мен Ұлттық қордың кірістері туралы мәліметтер Қазақстан Ұлттық Банкінің ішкі ақпараты, сыртқы менеджерлер мен Ұлттық қордың активтері туралы дүниежүзілік кастодианның есептері негізінде қалыптасады.
• Қайталама кірістер: ақпарат көздері банктердің, басқа қаржылық және қаржылық емес ұйымдардың, оның ішінде шетелдік компаниялар мен мемлекеттік органдардың филиалдарының статистикалық және әкімшілік есептері, Қазақстан Ұлттық Банкінің өзіндік бағалары (жеке аударымдар) болып табылады.
• Капиталмен операциялар шоты: ақпарат көздері банктердің, басқа қаржылық және қаржылық емес ұйымдардың, оның ішінде шетелдік компаниялар мен мемлекеттік мекемелердің филиалдарының статистикалық және әкімшілік есептері, жеке тұлғалардың әкімшілік есептері, Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалары агенттігінің Ұлттық статистика бюросының ақпараттары болып табылады.
• Тікелей инвестициялар: ақпарат көздері банктердің, басқа қаржылық және қаржылық емес ұйымдардың, оның ішінде шетелдік компаниялар мен мемлекеттік мекемелердің филиалдарының статистикалық және әкімшілік есептері, жеке тұлғалардың әкімшілік есептері, жекелеген ұйымдардың қаржылық есептілігі болып табылады.
• Портфельдік инвестициялар: бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары (брокерлер, дилерлер, инвестициялық портфельді басқару ұйымдары, номиналды ұстаушылар мен бағалы қағаздарды тіркеушілер), банктермен, жинақтаушы зейнетақы қорымен ұсынылған статистикалық есептілік. Ұлттық қордың қызметі туралы мәліметтер ғаламдық кастодианның есебінен жинақталған.
• Туынды қаржы құралдары және қызметкерлерге арналған акциялардың опциондары: деректер көзі банктердің, басқа қаржылық және қаржылық емес ұйымдардың статистикалық және әкімшілік есептері, Қазақстан Ұлттық Банкінің бухгалтерлік есептері, сыртқы менеджерлердің есептері және әлемдік кастодианның есептері және Ұлттық қордың активтері болып табылады.
• Басқа инвестициялар: ақпарат көздері банктердің, басқа қаржылық және қаржылық емес ұйымдардың, оның ішінде шетелдік компаниялар мен мемлекеттік органдардың филиалдары, жеке тұлғалардың әкімшілік есептері, Қазақстан Ұлттық Банкінің қаржылық есептері және әлемдік есептер туралы статистикалық және әкімшілік есептер, Ұлттық қордың активтері бойынша кастодиан, Қазақстан Ұлттық Банкінің бағалауы (жеке тұлғалардың операциялары бойынша) болып табылады.
• Резервтік активтер: Қазақстан Ұлттық Банкінің қаржылық есептілігі мен сыртқы басқарушылардың есептері.

V. Мәліметтерді өңдеудің практикалық ерекшеліктері

• Тауарлар: Толық қамтуды қамтамасыз ету үшін ресми деректерге үлкен түзетулер енгізілді. Бұл түзету резиденттер мен бейрезиденттер арасындағы Қазақстан шекарасынан өтпестен ұйымдастырылмаған (ресми статистикада ескерілмеген) операцияларды, қайта өңдеуге арналған тауарларды, порттардағы тауарларды және жеке тұлғалардың сыртқы сауда операцияларын («бақал» саудасы) қамтиды. «Бақал» сауда бағалары «бақал» саудагерлерінің санына және олар импорттайтын және әкететін тауарлардың орташа құнына негізделген. «Бақал» саудагерлерінің саны Қазақстанның шекара қызметтерінің деректері негізінде бағаланады. «Бақал» саудагерлері тасымалдайтын тауарлардың орташа құны арнайы сауалнамалар және басқа ақпарат көздері негізінде анықталады. Тағы бір маңызды түзету импорттық құндылықтарды Қазақстан Ұлттық Банкінің бағалау коэффициенттерін қолдана отырып CIF бағасынан FOB бағасына ауыстыру болып табылады.
• Қызметтер: Жүк тасымалы (жүк) бойынша кредиттік және дебеттік операциялар тауарлар саудасының статистикасы негізінде, CIF-FOB импорттық мәндеріне түзетілген және белгілі бір зерттеулер мен ережелер негізінде есептелген шығындар негізінде бағаланады. Кредиттік және дебеттік сапарлар жазбалары Қазақстан шекарасынан өткен адамдардың санына, болуының орташа ұзақтығына және сапарға кететін орташа шығындарға байланысты бағаланады. Шекарадан өткен жеке тұлғалардың саны туралы алғашқы ақпарат - ҚР ҰҚК Шекара қызметінің мәліметтері. Сапар мақсаты бойынша орташа шығындар нақты зерттеулер мен норматиытер негізінде бағаланады. Сонымен бірге банктердің және Ұлттық банктің клиенттердің төлемдері (аударымдары) туралы ақпараты да қолданылады.
• Бастапқы кіріс: бейрезидент жұмысшыларға өтемақы туралы мәліметтер бизнес-сауалнамалардан құрастырылады, халықаралық ұйымдар мен шетелдік дипломатиялық өкілдіктердің резидент қызметкерлері үшін өтемақы деректері орташа жалақы негізінде бағаланады.
  Респонденттердің қаржылық есептілігімен салыстырғанда тікелей инвестициялардан алынған кірістер. Банктердің клиенттердің төлемдері (аударымдары) туралы ақпараты да қолданылады.
  Портфельдік инвестициялық кірісті Қазақстан Ұлттық Банкі биржалық ақпарат, бағалы қағаздар нарығы проспектілеріне, кәсіби қатысушылардың статистикалық мәліметтеріне сүйене отырып есептейді. Мемлекеттік кірістерге Ұлттық қордың инвестициялық кірісі жатады.
• Қайталама кірістер: Жеке аударымдар төлемдер мен аударымдардың статистикасы негізінде жасалады, төлемдер мақсаттарының кодтары бойынша жасалады. Мәліметтерге жеке тұлғалардың өтеусіз аударымдары көлемінің үлесін анықтаушылар жібергендер ақысыз деп жіктейтін жеке аударымдардың жалпы көлеміндегі үлесін анықтайтын Қазақстан Ұлттық Банкінің бағалауын ескере отырып, жеке тұлғалардың барлық алынған және / немесе жіберілген аударымдары кіреді.
• Тікелей инвестициялар: үлестік қатысу және қайта инвестицияланған кірістерге байланысты экономиканың басқа салаларына тікелей инвестицияларды толық есепке алу үшін Ұлттық Банк компаниялардың қаржылық есептілігін, аналитикалық порталдарды және ірі операциялар бойынша жаппай операцияларды және тікелей нарықтық құнын талдайды. инвестициялар. Банктердің клиенттердің төлемдері (аударымдары) туралы ақпараты да қолданылады. Алынған нәтижелер бойынша есеп беру деректерін түзетуге болады.
• Басқа инвестициялар: жеке тұлғалардың шетел валютасымен қолма-қол жасалатын операцияларын бағалау. Банктердің клиенттердің төлемдері (аударымдары) туралы ақпараты да қолданылады.

VI. Басқа аспектілер

• Маусымдық түзету: қолданылмайды.
• Қосымша ақпарат: тоқсан сайын қосымша ақпарат таратылады:

- Қазақстан Республикасының тауарларымен халықаралық сауда (сыртқы сауда айналымы, экспорт пен импорт құрылымы, жекелеген тауарлардың экспорты, географиялық құрылым);
- қызмет көрсету саласындағы Қазақстан Республикасының халықаралық саудасы (кеңейтілген классификациясы, географиялық құрылымы, Қазақстан аймақтары бойынша);
– жеке аударымдар (жеке тұлғалардан өтеусіз ақша аударымдары);
- Қазақстан Республикасының төлем балансының деректері бойынша тікелей инвестициялар (географиялық және салалық бөлініс);
- Қазақстан Республикасының төлем балансының деректері бойынша міндеттемелерді таза қабылдау (географиялық және салалық бөлініс);

• Басқалары: тоқсан сайынғы есеп беру деректері «Қазақстан Республикасының Төлем балансы және сыртқы борышы» басылымында талдамалық түсіндірмемен бірге жүреді.