Сәбит Хәкімжанов Forbes.kz-ке сұхбат берді

– Сәбит, қазір базалық мөлшерлеменің төңірегінде сан алуан пікір айтылып жүр: жоғары ставка экономиканы толыққанды кредиттеуге мүмкіндік бермейді, ШОБ-ты қолтығынан демеу үшін бюджет мөлшерлеменің бір бөлігін субсидиялау керек, бұл қайтадан мәселе туындатады деген секілді. Ұлттық Банктің ставканы жоғары деңгейде ұстап отыруына не себеп?

– Ұлттық Банк мөлшерлемені инфляцияға байланысты жоғары ұстап отыр. Ол теңгеге деген сенімділікті нығайтуы керек. Ставка төмендетілетін болса, онда оның сенімге селкеу түсірер қаупі бар, алайда одан несиелеу көлемі арта қоймайды. Банктер үшін қорландыру құны да төмендемейді. Өйткені депозиттер бойынша мөлшерлеме базалық мөлшерлемеге тәуелді емес. Бұл салымшылардың күткеніне байланысты.

Инфляция неғұрлым жоғары болса, теңгенің әлсіреу қаупі де соғұрлым жоғары болады. Салымшылар да осы тәуекелдер үшін өтемақыны көбірек талап етеді. Сондықтан, банктер депозит бойынша мөлшерлемені салымшылар теңгелік салымды валюталық салымға аудармайтындай етіп белгілейді.

Қорландыру құнын төмендету үшін инфляцияны төмендету керек. Ол үшін инфляция кезінде АКС-ті қатаңдату емес, керісінше, АҚС-дан бөлек, мемлекеттік шығыстар саясатында да тұрақты және дәйекті түрде жұмсақтыққа жол бермеу керек.

Несие мөлшерлемесін субсидиялауға келетін болсақ, бұл, шынымен, шырғалаң шеңбер. Бірақ оған жоғары ставка емес, оларды көтеру қажеттілігін тудырған екі онжылдық бойы жүргізілген өте жұмсақ фискалдық саясат себеп болып отыр.

– Сарапшылар қауымдастығының бір бөлігі Қазақстандағы инфляцияның ақшалай сипатта емес, экономикадағы импорттың үлкен үлесі арқылы шығындар сипатына ие деп жатыр. Бүгінгі Қазақстандағы инфляцияның сипаты қандай, онымен қалай күресу керек?

– Егер тікелей себептер мен тар мүмкіндіктер туралы айтар болсақ, онда, иә, бұл – ұсыныс (шығындар) инфляциясы. Сондықтан оны осы уақытында төмендетуге болмайды.

Бірақ бағам бұл үшін емес, айырбас бағамының ауытқуынан макроэкономикалық сақтандыру ретінде көтерілуі керек. Төмен мөлшерлемемен валюта дағдарысын тудырғаннан гөрі, мөлшерлемелерді қазіргі деңгейден әлдеқайда жоғары көтеруге тура келетіндей, мөлшерлемені қалыпты жоғары деңгейде, айталық, инфляция деңгейінде ұстаған дұрыс.

Инфляцияны тұрақты түрде төмендету үшін нақты айырбас бағамы тұрақты төмен деңгейде сақталатын ұзақ қашықтықтағы мемлекеттік шығыстардың ұстамды саясаты қажет. Бұл АКС ғана емес, сонымен қатар фискалдық саясатқа да қатысты. Оның аясында ережелерді көбірек сақтауға мүмкіндік бар, ал ережелерде инфляциялық таргеттеу мүмкіндігі бар, мысалы, мемлекеттік шығындардың өсу қарқынына шектеулер белгілеу кезінде.

– Үлкен күйзелісті бастан кешіп жатқан өзге елдердегідей Қазақстан да мөлшерлемені неге төмендете алмайды деген сұрақ жиі кездеседі әлеуметтік желілерде. Мысалы, Ресейде ОБ мөлшерлемені 14%-ға дейін төмендетті, ал Қазақстан 14%-ға дейін көтерді. Бұл ретте рубль күшейді, ал теңге рубльге қатысты әлсірей түсті. Яғни, Қазақстанға емес, Ресейге санкция салынғанына қарамастан осындай жағдай қалыптасып отыр...

– Халықаралық макроэкономикада бұрыннан белгілі тұжырымдама бар – мүмкін емес үштік. Макроэкономикалық саясаттың үш құралын білдіреді: ставканы бақылау, валюта бағамын бақылау және капиталдың еркін қозғалысы.
Мұндағы тәлім, бұл үшеуіне де бір мезгілде ие болу мүмкін емес. Екі құралды таңдау керек. Үшеуін бірдей мүмкін емес.

Қазақстан 2015 жылы айырбас бағамын басқарудан бас тартып, мөлшерлемені басқару мен капиталдың еркін қозғалысын таңдады. Ресейде де осы жылдың наурызына дейін солай болды. Алайда, наурыз айында Ресей капиталдың қозғалысына қатаң валюталық және басқа да шектеулер енгізді. Мұндай жағдайда ставканы да, валюта бағамын да бір уақытта бақылауға болады. Бірақ капитал қозғалысы шектеулі болғандықтан, бұл бағалардың ақпараттық мәні де төмен. Сондықтан Қазақстан мен Ресейдегі мөлшерлемелерді салыстырмас бұрын, біз де капиталды толығымен бақылауды қалаймыз ба деп сұрақ қойған жөн.

– Жақында сенаторлар Ұлттық Банкке қос мандатты заңнамалық бекіту мәселесін көтерді. Сіздің ойыңызша, бұл ЖІӨ өсіміне әсер етудің қаншалықты тиімді жолы?

– Экономикалық өсуді Ұлттық Банктің мандатына қосу ЖІӨ динамикасын арттырмайды, тек ЖІӨ-ні толтыру сапасын және ұзақ мерзімді өсу перспективаларын әлсіретеді. Мен заң шығарушы органның өсімді үдеткісі келетінін түсінемін. Өсу жақсы. Бірақ оны мақсатты көрсеткішке айналдырмаса жақсы, яғни, одан культ жасаудың қажеті жоқ. ЖІӨ-ні таргеттеу – компанияны қаржылық есептілігіне қарап басқару сияқты ғой.

Экономикалық өсуді ақша-кредит саясастының көп міндетінің бірі ету – әлдеқайда қауіпті. Ол міндеттер құралға сәйкес келуі керек. АКС құралдары – бұл өсуді тежейтін құралдар. АКС-ның макроэкономикалық міндеті – бұрылыста шаң қауып қалмас үшін қауіпті жерлерде ат тізгінін тарта білу. Жоғары көтерілген сәтте АКС жұмыс істемейді. Егер ат тарта алмаса, немесе тартқысы келмесе, ақша-кредит саясатының тізгінін қанша босатқанмен, олар бәрібір тез жүрмейді. Себебі, оларды ылдилап бар жатқанда болдырып тастаған.

Субсидия түріндегі допинг көмектесер, бірақ ол да ұзаққа бармайды. Бұл өсімнің бағасы – ертеңгі күннің өсімін жоғалту. Шығындар көрінбейді, өйткені олар ұлттық есеп статистикасында есепке алынбайды, бірақ бұл олардың жоқтығын білдірмейді. Дұрысы, қазір тоқтап, келесі төмендеу кезінде жылдамдық пен тәбетіңізді қалай басқаратыныңызды ойлану.

– Бірақ бұл мандаттарды біріктіріп жатқан елдер бар. Олардан үлгі алудың несі айып?

– Юпитерге рұқсат етілген нәрсе... көбі ертеңгі күні қос мандат үшін өз орталық банктерінің беделінің төмендеуімен жауап беретін болады, ал оны қайта қалпына келтіру үшін екі мандатсыз да қатаң саясат қажет болады.

Қос мандат идеясы барлық елде насихатталып жүр. Барлық жерде ол айқын және қарапайым шешім ретінде айтылады. Бірақ мұқият қарасаңыз, ғажайып дәрі-дәрмектің де жағымсыз жанама әсері болады, олар емдейді деген аурулардан да әлдеқайда ауыр тиуі мүмкін...

– Егер қос мандат біріктірілмесе, онда сіздің ойыңызша, монетарлық және фискалдық ведомстволардың жұмысын үйлестіруге қалай қол жеткізуге болады?

– Үйлестіру ісі – макроэкономикалық саясатта аса маңызды саналмайды. Басым міндеттерді, сын-қатерлер мен шектеулерді бірге түсіну, ортақ принциптерді ұстану, ненің жақсы, ненің жаман екенінің ортақ критерийлері әлдеқайда маңызды.

Егер бірыңғай үйлестіру жүйесі болмаса, онда біз бір парақта болғанымыз былай бұрсын, сорақысы – кітаптарымыз да әртүрлі деген сөз. Бұл жағдайда үйлестіру бастапқы мағынасын жоғалтады және мүлдем басқа нәрсені білдіретін эвфемизмге айналады.

Содан кейін табысты үйлестіру фискалдық және ақша-кредит саясаты әрқашан бірге жүруі керек дегенді білдірмейді. Өйткені, құлдырау кезінде олар әртүрлі бағытта жүрсе, жақсы болады. Өйткені, жоғарыда айтқанымыздай, долларлану қаупі жоғары болса, ұлттық валюта әлсіреген кезде ставканы төмендете алмайсыз. Бұл теңгенің беделін қорғау, теңгені қымбат ұстау қажет кезде, керісінше, оның беделіне нұқсан келтіру болар еді. Тіпті, сіз несиенің өсуін мақсат етсеңіз де, қалыпты жоғары мөлшерлеменің өзіндік маңызы бар, өйткені, несие валютасына сенім болмаса, оның өзі де болмайды.

– Макроэкономика оқулықтарында ақша-кредит саясаты контрциклдік болуы керек, бизнес циклдерінің тігісін жатқызу қажеттігі, сұранысты ынталандыру үшін құлдырау кезінде ставканы төмендету керектігі және айтылған.

– Иә, бұл көптеген оқулықта жазылған. Бірақ, Қазақстанда танымал оқулықтар Қазақстан үшін емес, резервтік валюта шығаратын елдер үшін жазылған. Содан кейін оқулықтар практикадан, ғылымнан, кейде ондаған жылдарға артта қалады. Сондықтан халықаралық макроэкономика, валюталық дағдарыс, иерархиялық момнетарлық жүйе туралы заманауи мақалаларды оқыған дұрыс.

– Сіздің ойыңызша, ЕДБ үшін экономиканы ауқымды кредиттеу мүмкіндігі жойылды ма? Олардың қатысуын немен алмастыруға болады немесе банктерді коммерциялық кредит беру нарығына қайтаруға күш салу керек пе? Егер қайтару керек болса, қандай жолмен?

– Жоқ, жойылған жоқ. Бірақ несиелеудің көлемі немесе өсуі – экономикалық саясат үшін, әсіресе, қаржылық реттеу мен ақша-кредит саясаты үшін нашар бағдар. Индикаторды ведомстволық тиімділік коэфиценті ретінде пайдалана бастаған сәттен бастап, ол индикатор болудан қалады, ал саясат индикатор төңірегіндегі ойынға айналады.

«Корпоративті несиенің жетіспеушілігі – өсуді тежейді» деген беймәлім болжаммен мен келісе бермеймін. Корпоративтік несие қазір несие ұсынысының жетіспеушілігінен емес, несиеге қабілетті сұраныстың болмауынан тежеліп отыр. Сол себепті корпоративті несие портфелі соңғы 15 жылда қысымға ұшырап, есесіне, бөлшек несие өсті.

Біз нақты сектордың, ірі компаниялар мен ШОБ статистикасын талдап көрдік. ШОБ несиеге белшеден батқан. Оның проблемасы – қарызы тым көп, ал меншікті капиталы тым аз. ШОБ компанияларына жаңа несие көмектеспейді, керісінше. Ал несие ала алатын компаниялар аз. Олардың басым бөлігі бұған мүдделі де емес. Сондықтан корпоративтік сектордың сіңіру мүмкіндігі өте шектеулі.

– Экономиканы несиелендіруді арттыру үшін мемлекет бастаманы өз қолына алып, мемлекеттік банктер құруы керек пе? Мысалы, экономиканың басым бағыттарында – импортты алмастыру?

– Жоқ, әрине. Импортты алмастырған жақсы, бірақ мұндай капиталды талап ететін жобалар үшін қарыз капиталы емес, меншікті капитал қажет. Себебі ондағы тәуекелдер иесіне қатты тәуелді. Иесі капиталын бәске тігеді. Банктер өз капиталын бере алмайды. Бұл – анық. Ал егер берсе, онда реттеуші банкті жүз пайыздық провизия қалыптастыруға мәжбүрлейді.

Жеке инвестор мұндай капиталды бере алады, бірақ бергісі келмейді. «Неліктен?» деген – маңызды мәселе. Кедергілер көп және оларды жою – Үкіметтің басты міндеті. Кедергілерді еңсеруді субсидиялау үкіметтің ісі емес, олардың көпшілігін оның өзі тудырады. Сондықтан экономикадағы меншікті капиталдың жетіспеушілік себептерін түсінбейінше, біз капиталды көп қажет ететін отандық өндіріс мәселесін шешпейміз.

Дереккөзі: Forbes Kazakhstan