2020 жылғы ақша-кредит саясатының нәтижелері, қазіргі жағдайдағы базалық мөлшерлеменің оңтайлы деңгейі, Ұлттық қордан трансферттердің айырбас бағамына әсері туралы Ұлттық Банк Төрағасының кеңесшісі Олжас Төлеуовтің негізгі тезистері

Ұлттық Банктің ақша-кредит саясатының тиімділігін бағалау туралы

Коронавирус пандемиясының әлемдік экономикаға тигізген әсері мен мұнай бағасының төмендеуіне алып келгенін ескергенде, 2020 – шынымен де өзгешелеу жыл болды. Осыған байланысты орталық банктер экономиканың ынталандырушы күшіне айналуы керек болды. Бұл жерде Қазақстанның Ұлттық Банкі де осы міндетті орындады. Сөйтіп, Ұлттық Банк дағдарысқа қарсы бастамаларды жалпы сомасы 2,3 триллион теңгеге дейін қаржыландырды. Бұл былтыр Қазақстандағы дағдарысқа қарсы шараларды қаржыландыруға арналған үкімет қаражатының жартысынан көбін құрайды.

Сонымен бірге 2020 жылға арналған экономиканы монетизациялау немесе ауқымды ақшаның елдің номиналды ЖІӨ-ге қатынасы, біздің алдын-ала бағалауымыз бойынша, 36,8%-ды құрады. Бұл 2019 жылғы көрсеткіштен 5 п.т. (пайыздық тармақ) жоғары және 2017 жылдан бастап Қазақстан экономикасын монетизациялаудың максималды деңгейі. Бұл сандар Ұлттық Банктің экономиканы дағдарыс кезеңінде елдегі экономикалық белсенділіктің жедел қалпына келуі мен өсуіне қажетті өтімділіктің қажетті көлемімен қамтамасыз еткенін көрсетеді.
Сонымен бірге Ұлттық Банк сол уақытта баға тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейтін басты мақсатты орындау үшін жұмыстар жүргізді. Негізгі құрал базалық мөлшерлеме болды.

Өткен жылдың соңында инфляция, алдын ала күтілгендей, 4–6% дәлізден шығып, 7,5%-ды құрады. Бірақ өткен жылдың наурыз айында инфляция екі таңбалы көрсеткіш – 11%-ға дейін өседі деп болжанған болатын. Әрине, бұл болжамның негізінде коронавирус пандемиясының салдарынан валюта мен тауар нарықтарында орын алған және күтілетін шоктар ескерілді.

Дегенмен, уақытында қабылданған шаралардың арқасында инфляцияның төменгі көрсеткішін қол жеткіздік – экономикада оң баға сақталып, теңгемен көрсетілген активтердің инвестициялық және жинақтық тартымдылығы қамтамасыз етілді.

Инфляцияның 4–6% дәлізден шығуына әсер еткен факторлар туралы

Инфляцияның қалыптасуына азық-түлік құнының өсуі үлес қосқанын айтар едім. БҰҰ Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымының мәліметтері бойынша, өткен жыл, тұтастай алғанда, 2014 жылдан бері қарай бүкіл әлемде азық-түлік бағасының өсуі жағынан рекордтық көрсеткіш берді. Сөйтіп, бұл жағдай барлық дерлік елде азық-түлік инфляциясының жеделдеуіне алып келді.

Сонымен қатар, көп жағдайда монетарлық факторларға және ақша-кредит саясатының өтімділігіне әсер ететін Қазақстандағы инфляцияның азық-түлікке жатпайтын бөлігі былтыр жыл бойы 2015 жылдан бері қарайғы көрсеткіштен төмен мәнде қалды, шамамен 5,5%.

Инфляцияның үдеуі бүкіл аймақ үшін жалпы тенденцияға айналды. ЕАЭО елдеріндегі нақты жылдық инфляция деңгейі орталық банктердің дәліздерінен шығып, тіпті кей жерлерде көпжылдық максимумдарға жетті.

Ең үлкен өсім Қырғызстанда болды – 3,1%-дан 9,7%-ға дейін немесе 6,6 п.т., ал ең азы – Қазақстанда (2,1 п.т. – 5,4%-дан 7,5%-ға) және Ресейде (1,9 п.т. – 3,0-ден 4,9%-ға дейін).

Сонымен қатар, атап өткен циклдік факторлардан басқа, қазақстандық инфляция тұтыну бағасының шоктық өсуінің көзі болып табылатын экономикамыздағы құрылымдық теңгерімсіздіктердің әсерімен де сипатталатынын атап өткен жөн. Бұл проциклдік бюджет саясаты, азық-түлік нарықтарындағы әлсіз бәсекелестік, шағын және орта ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне ірі сауда кәсіпорындарына кең қол жетімділіктің болмауы, тауар нарықтарындағы көлік-тарату инфрақұрылымының төмен деңгейі және т.б.

Базалық мөлшерлемені төмендету қажеттілігі туралы ұсыныстар үнемі айтылып жүр. Ұлттық Банк неге қарсы және мөлшерлеменің төмендеуі экономиканың дамуына ықпал ете ала ма?

Ұлттық Банкте базалық мөлшерлеменің белгілі бір деңгейіне қатысты бастапқы сөзсіз позициясы немесе таргеті жоқ. Сондықтан Ұлттық Банк «қандай жағдай болмасын және кез келген жағдайда базалық мөлшерлемені төмендетуге қарсы» деген тұжырым дұрыс емес.

Қазіргі уақытта сыртқы және ішкі инфляциялық қысым күшейіп тұр, азық-түлік бағасының одан әрі өсу қаупі артты, енді, әрине, елде және әлемде коронавирус инфекциясының таралуына байланысты белгісіздік сақталады. Міне, сондықтан 9,0%-дық базалық бөлшерлеменің қазіргі деңгейі экономикадағы ақшаның құнын көрсетеді, ол инфляцияға қарсы қазіргі және болашақ тәуекелдерді теңестіреді, экономиканың қалпына келуі мен өсуінің алғышарттарын құрайды.

Айтпақшы, 2018–2020 жж. Түркияда ақша жағдайларын жеңілдетуге бағытталған ақша-кредит саясаты жүргізілді. Онда инфляцияның, валюта бағамының және қаржылық тұрақтылықтың айқын тәуекелдеріне қарамастан, екі жылда базалық мөлшерлеме 24%-дан 8,5%-ға дейін төмендетілді. Осыдан кейін елдегі инфляция қос таңбалы санға дейін көтеріліп, лира тарихи максимумға дейін арзандады. Депозиттердің долларлануы шың деңгейлерін жаңартып, елден капитал шыға бастады, ал халықаралық агенттіктер Түркияның несиелік рейтингтерін төмендетіп жіберді. Нәтижесінде елдің орталық банкі мөлшерлемені 17%-ға дейін көтеруге мәжбүр болды. Теңгерімсіз ақша-кредит саясатының бұл тәжірибесі айтарлықтай индикативті болып саналады.

Қазіргі жағдайда Қазақстандағы базалық мөлшерлемені төмендету – өзінің қысқа мерзімді әсерін ғана тигізеді, бірақ бұл қаржылық тұрақтылыққа қауіп төндіреді. Біз теңге құралдарының тартымдылығын төмендетіп аламыз, ол кезде теңгеге қысым жүріп, девальвациялық күтулер күшейіп, депозиттерде долларлану жоғарылап, банктерде қаржыландыру қысқарады. Қаржы жүйесі үшін қосымша қиындықтар туындайды, бұл сайып келгенде, экономиканы жандандырып, несиелік ресурстардың құнын төмендетіп қана қоймай, керісінше, дағдарыстық құбылыстарды күшейтеді.

Экономикадағы нақты мөлшерлеменің қазіргі мәні, яғни жылдық инфляция деңгейін алып тастағандағы номиналды базалық мөлшерлеме 1,5% құрайды. Бұл біздің экономикамыз үшін нақты мөлшерлеменің тепе-теңдік деңгейінен 3,5–3,7% айтарлықтай төмен. Демек, экономикадағы нақты мөлшерлеменің деңгейі төмен және экономикалық белсенділіктің қалпына келуін ынталандырады.

Депозиттерді, валюта айырбастауды және Ұлттық Банктің резервтерін долларландыру жағдайы туралы

Өткен жылы долларлық депозиттердің үлесі 37,3%-ға дейін төмендеді. Бұл 2013 жылдан бергі ең төменгі мән. Айырбастау пункттерінің АҚШ долларының жылдық таза сатылымы 4 миллиард долларға дейін төмендеді немесе 2019 жылмен салыстырғанда – 14%. Бұл сандар белгілі бір деңгейде халықтың және бизнестің ұлттық валютаға деген сенімділігінің артқанын көрсетеді.

Сонымен бірге, 2020 жылы Ұлттық Банктің алтын-валюта резервтері 35,7 миллиард АҚШ долларына дейін өсті және бұл соңғы 9 жылдағы ең жоғары деңгей. Резервтердің жалпы портфелі де, резервтердің валюталық бөлігі де өсті. Алтын-валюта резервтерінің өсуі – теңгенің әртүрлі сыртқы шоктарға тұрақтылығының жоғарылауы жолында өте маңызды көрсеткіш болып табылады.

Орталық банктердегі мөлшерлеменің айырмашылығына байланысты қазақстандық компаниялардың Ресей банктеріндегі несиеге «жоғары сұранысы» туралы ақпаратқа қатысты

Қазіргі уақытта Қазақстан Ұлттық Банкінің базалық мөлшерлемесі жылдық 9,0% құрайды, Ресей Орталық банкінің негізгі мөлшерлемесі жылдық 4,25% құрайды. Бір қарағанда, Ресейдегі несиелік ресурстар Қазақстанға қарағанда едәуір арзан болуы мүмкін, бұл теориялық тұрғыдан алғанда қазақстандықтарға ресейлік банктерден төмен мөлшерлемемен қаражат алуға мүмкіндік береді. Шындығында, ол олай емес.

Ресей Орталық банкінің мәліметтері бойынша, қаржылық емес ұйымдар үшін 2020 жылы Ресейдің коммерциялық банктеріндегі несиелер бойынша орташа алынған мөлшерлеме 8,9% құрады. Қазақстанда банктік емес заңды тұлғалар үшін дәл осындай көрсеткіш 11,8%-ды құрады, яғни несиелеудің соңғы мөлшерлемелеріндегі айырмашылық шамалы болды. Сонымен қатар, бұл айырмашылық іс жүзінде нөлге теңеледі, егер біз валюталық тәуекел факторларын, операциялық шығындарды және Ресейдің қаржы институттарының қазақстандық резиденттерге қоятын қатаң талаптарын ескерсек, бұл қарыз алудың соңғы мөлшерлемесінің жоғарылауынан көрінеді.

Оның үстіне, Қазақстанның төлем балансының қаржылық есебі көрсетіп отырғандай, өткен жылдың 9 айында шетелде банк емес, заңды тұлғалар алған қарыздар мен несиелерді қоса көрсетіп отырған экономиканың басқа секторларының таза міндеттемелерді қабылдауы плюс 1,4 млрд АҚШ долларын құрады. Бұл көрсеткіштің осындай мәндері былтыр қазақстандық резиденттер көбінесе жаңа шетелдік займ алмай, өздерінің бұрынғы шетелдік қарыздарын өтеумен болған. Дәл осындай көрініс 2019 жылы да байқалған еді.

Осылайша, қазақстандық компаниялар ресейлік банктердің несие ресурстарына жанталаса жүгірді деген тезис нақты фактілермен дәлелденген жоқ.

Теңгенің құбылмалы бағамы шынымен де құбылмалы ма?

2015 жылы инфляциялық таргеттеу мен еркін айналым курс режиміне ауысу үшін көп дайындық жасалды. Ұлттық Банк фиксивті айырбастау курсын қорғау тактикасынан саналы түрде бас тартып, инфляцияны таргеттеуге басымдық берді. Ұлттық валютаны фиксивті курста ұстау – алтын валюталық қорды азайтып, ол қазақстандық экономиканың сыртқы шоктарға деген төзімін әлсіретіп жіберді.

Жалпы алғанда, қазір ұлттық валюта ішкі де, сыртқы да факторларға әрекет етеді. Бұл биржадағы саудалардың қорытындысынан жақсы байқалып тұр, дегенмен, кейбір жағдайлар курсқа біраздан кейін барып қана әсер етеді.

Оның үстіне, халықаралық нарықтарға анализ жасай отырып, теңге курсының динамикасы мен құбылмалылығы Ресей рублі, Норвегия кроны, Мексика песосы және басқа құбылмалы мұнай валюталары бағамдарының өзгеруі мен құбылмалылығына сәйкес келетінін байқауға болады. Бұл қазір теңге шынымен еркін айналымдағы курс екенін және әлемдік шикізат нарығына байланысты, ортақ сыртқы жағдайларға байланысты қалыптасып отырғанын көрсетеді.

Нарықтық айырбас бағамының қалыптасуына интервенциялардың әсер ету дәрежесі туралы

Қазақстан Ұлттық Банкі валюталы нарықтағы жағдайды үнемі бақылай отырып, артық құбылмалы жағдайды тегістеу үшін тиісті шара қолдану құқығына ие.

Былтыр жыл бойы төмен сатылым болған жекелеген кезеңдерде Ұлттық Банк валюталық нарықты интервенциялар арқылы қолдап отырды, себебі, сол арқылы валюталық нарықты дұрыс жұмыспен қамтамасыз етті. Интервенцияның 79% немесе 1,5 млрд АҚШ доллары 2020 жылдың наурызында жасалған, яғни, мұнай бағасы күрт төмендеген кезде, нарықтар құлдырап, саудадағы серіктес елдердің валюталары рекордты мөлшерде әлсіреген кезде жасалды. Интервенцияның қалғаны ішкі валюталық нарыққа теңсіз қысым жасалған кезде, яғни, былтыр ақпан, қыркүйек және қазан айларында жасалды.

Айта кететін маңызды мәселе, былтыр мұнай бағасы қатты арзандап, валюталарға тең емес қысым жасалғанда, курстары еркін айналымдағы дамушы елдердің орталық банктері де ішкі нарықтарында валюталық интервенция жасады. Мысалы, Ресей біз атаған осы кезеңдерде Орталық банкі тарапынан Ұлттық әл-ауқат қорының валюталарын сату арқылы рубльге қолдау көрсеткен. Ал, олардың Ұлттық банкінің сатылған қаражаты негізінен елдің алтын валюталық резервіне қосылатын. 2020 жылдың 10 наурызы мен 20 сәуірі аралығында ғана Ресейдің Орталық банкі 4,7 млрд АҚШ долларын құрады.

Қазақстанда болса, Ұлттық Банк былтыр жасаған таза интервенцияның көлемі Қазақстан қор биржасындағы АҚШ долларымен жасалған жылдық сауда көлемінің небары 7% құрады. Бұл – валюталық нарықты тұрақтандыруға арналған сатылған интервенцияның көлеміне қарамастан, теңге курсы көбіне нарықтағы жағдайға сәйкес қалыптасып отырды дегенді көрсетеді.

Айта кетейік, Ұлттық Банк ашық коммуникациялық саясатты ұстанады және нарыққа өте көп мәліметтер береді, соның ішінде, өзінің сайтында ай сайын интервенциялар туралы ақпарат жариялап отырады.

Теңге бағамының нарықтық құбылмалы саясаты өткен жылы барлық сауда-саттықтың 40%-ы Ұлттық қордың республикалық бюджетке аударған валюта трансфертіне түскені немен байланысты?

Ішкі нарықта валютаның Ұлттық қор қаражаты түріндегі ұсынысы теңгенің нарықтық факторлармен және еркін айналым режимінің негізгі принциптерімен анықталатынын жоққа шығармайды.

Ең алдымен, Ұлттық қордың қаражаты мен трансферті Ұлттық Банктің алтын валюталық активтеріне қарамайды. Трансферттердің ауқымдығы мен ағымы бюджет процесінің элементтері, оны Үкімет саясаты реттейді. Сондықтан, бұл жағдайда Ұлттық Банктің рөлі қаржы институты ретінде осы процеске тек қызмет көрсетумен шектеледі.

Мұнай экспорттайтын компаниялардың салығы түріндегі Ұлттық қорда жиналған ресурстар ол нарықта жүзеге асатын ішкі валюталық ұсыныстарды реттеуші немесе оның интервенция жасайтын бөлігі емес, толыққанды нарықтық ресурс.

Ақша-кредит саясаты аясында шешім қабылдауда қолданылатын Ұлттық Банктегі макроэкономикалық болжамдарды және талдамалық бағаларды қалыптастыру туралы

Орталық банктердің үздік әлемдік тәжірибесін ескере отырып, Ұлттық Банк ақша-кредит саясатын талдау және шешім қабылдау жүйесін (FPAS - forecast and policy analysis system) басқарады. Бұл жүйеге сыртқы жағдайлар мен отандық экономикадағы қазіргі жағдайды бақылау, макроэкономикалық көрсеткіштерді сценарийлерді талдау және болжау үшін қысқа мерзімді эконометрикалық және орта мерзімді құрылымдық модельдер, сондай-ақ ашық коммуникацияның қатаң процесі сияқты бірқатар маңызды компоненттер кіреді.

FPAS жүйесі негізінде Ұлттық Банк әр тоқсан сайын болжамды раундтар өткізеді. Сол кезде қазіргі жағдайды талдау жандандырылып, болжамдық бағалар жаңартылады. Болжамды раундтардың нәтижесі бойынша базалық мөлшерлемеге қатысты жылына 4 рет шешім қабылданады. Базалық мөлшерлемеге қатысты болжамаралық кезең деп аталатын сәттерде тағы төрт шешім қабылданады.

Осы процестердің ашықтығы үшін Ұлттық Банк базалық мөлшерлеме туралы әр шешімнің нәтижелері бойынша егжей-тегжейлі баспасөз хабарламасын және тоқсан сайын ақша-кредит саясаты туралы есеп беріп отырады.

Ақша-кредит саясаты комитеті құрылғаннан кейін базалық мөлшерлеме бойынша шешім қабылдау процесі туралы

Естеріңізге сала кетейін, базалық мөлшерлемеге қатысты шешімдерді Директорлар кеңесінің консультативтік-кеңесші органы ақша-кредит саясаты жөніндегі техникалық комитеттің ұсынысымен қабылдайды. Ашықтықты жақсарту үшін жыл басынан бері Ұлттық Банк аясында бұл шешімді заңнамалық тұрғыдан бекітілген жеке орган қабылдайды. Бұл ақша-кредит саясаты жөніндегі комитет.

Комитет мүшелері, сондай-ақ, ақша-кредит саясатының негізгі операциялары үшін сыйақы мөлшерлемелерін белгілейді және ақша-кредит саясатында Ұлттық Банк Басқармасының айрықша құзыретіне кірмейтін басқа мәселелер бойынша шешімдер қабылдайды.

Қазіргі уақытта жаңа органның құрамына Ұлттық Банктің бірінші басшылары, сондай-ақ оның аналитикалық бөлімшелерінің басшылары кіреді. Орта мерзімді перспективада Комитетке макроэкономика мен ақша-кредит саясатында мамандандырылған және мол тәжірибесі бар тәуелсіз мүшелер қосылады.

Ақша-кредит саясаты жөніндегі комитеттің құрылуы инфляцияға бағытталған елдердің үздік тәжірибелерінде бар, мәселен, АҚШ, Ұлыбритания, Оңтүстік Корея елдерінде осындай комитеттер жұмыс істейді және бұл комитеттің жұмысы ақша-кредит саясаты бойынша шешімдердің тиімділігі мен ашықтығын арттырады.